Hisitōlia ‘o e Ngaahi Fale ‘a e Pule‘angá

1905 – 1919: Kamakamata mai ‘a e langa fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá

‘I he 1905, na‘e fakapaasi ai ‘e Palēmia Richard Seddon ‘a e lao ‘Workers’ Dwellings Act, ‘o taki atu ai ki hono langa ‘a e ‘uluaki ngaahi fale nofo totongi fakapule‘anga ma‘á e kau ngāue ‘oku nofo he feitu‘u koló. Ko ‘ene taumu‘á ke tau‘i ‘a e ngaahi ngāue ‘a e kau lenilooti faihalá mo toe fakalelei‘i ange ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e nofó. Neongo ia, ko e mā‘olunga ‘o e tu‘unga totongi nofó na‘e iku ia ki ha kau ngāue pē ‘e ni‘ihi na‘a nau lava ‘o totongi iá, pea na‘e ngata ‘a e polokalama ko ení ‘i he 1919.

1920 tupú – 1930 tupú: Ngaahi kolo fo‘ou mo kamata ke tupulaki ‘a e ngaahi ngaahi fale nofo‘angá

Hili ‘a e Tau Lahi 1, na‘e kaka ai ki ‘olunga ‘a e fiema‘u falé. Na‘e fokotu‘u ai ‘e he Potungāue ki he Halanga Lēlue (Railways Department) ha fale fa‘u‘anga koloa ‘i Frankton, Hamilton, na‘á ne ngaohi ‘a e ngaahi fale ‘osi ngaahi kongokonga ‘a ia na‘e langa ‘i he ngaahi kolo hangē ko Frankton mo Moera, Lower Hutt. Neongo ia, na‘e vave pē hono fakamo‘oni‘i ‘e he ngaahi kautaha taautahá ‘oku nau ma‘ama‘a ange kinautolu, pea na‘e fakangata ai ‘a e ngāue ko iá.

Lolotonga ‘a e ta‘u 1920 tupú, na‘e faka‘atā ai ‘e he ngaahi tu‘utu‘uni ngāue ngaofengofua ki he nō fakatau ‘api ‘a e pule‘angá ‘a e kau ngāué ke nau nō ha pēseti ‘e 95 ‘o e mahu‘inga ‘o e ‘apí, ‘o tupulaki ai ‘a e lahi ‘o e ngaahi fale ‘i he feitu‘u ‘i tu‘a mei koló. Na‘e ta‘ofi tu‘u ‘e he The Great Depression (Fu‘u Tōlalo ‘a e Tu‘unga Faka‘ekonōmiká) ‘o e ta‘u 1930 tupú ‘a e konga lahi ‘o e tupulaki ko ‘ení.

1935: Na‘e fakalahi atu ‘e he fuofua pule‘anga Labour ‘a e ngaahi fale ma‘á e kakaí

‘I he malumalu ‘o e pule ‘a Palēmia Michael Joseph Savage, na‘e fakamu‘omu‘a ai ‘e he fuofua Pule‘anga Labour ‘a e nofo totongi ‘a e ngaahi fale ‘a e pule‘angá ke ‘i ha tu‘unga lelei ange ai ‘a e fa‘ahinga na‘e uesia ‘e he Tōlalo (Depression) ko ení.

‘I he ta‘u 1939, na‘e laka hake ‘i he ngaahi fale ‘e 5,000 ‘a e pule‘angá na‘e ‘osi langa. Na‘e fakapapau‘i ai ‘e he ngaahi tisaini langa kehekehe ‘e 400 ‘e ‘ikai ke tatau ha ongo ‘api ‘e ua.

1945 – 1960 tupu: Fakalahi ‘o e ngaahi fale hili ‘a e Tau Lahi hono II

Hili ‘a e Tau Lahi II, na‘e langa ‘e he Pule‘angá ‘a e ngaahi fale ‘e 10,000 ‘a e pule‘angá ‘i he ta‘u. Ko e ngaahi koló kotoa na‘e ‘osi tā hono palani, kau ai ‘a e ngaahi falekoloá, ngaahi nāunau fakamānakó, mo e ngaahi konga ‘ata‘atā kuo teu‘i ma‘á e kakaí.

Na‘e hū (imported) mai ha ngaahi fale ‘osi fa‘u ‘e 500 mei Austria ke tokoni ki he nounou ‘a e ngaahi nāunaú. Na‘e toe fokotu‘u foki ai ‘e he pule‘angá ha polokalama langa fakakulupu, ‘o ‘oatu ai ki he ngaahi kautaha langa fakalakalaka na‘a nau langa ‘a e ngaahi fale makatu‘unga ‘i he ngaahi tisaini ‘a e pule‘angá ha pa‘anga tokoni. Ko hono olá ko ha ngaahi ‘otu fale faka-feleti na‘e langa meí he nāunau ma‘ama‘a ange hangē ko e fibrolite, ‘a ia na‘e ‘ikai sai ki hono ‘aofia ‘o e nofó (privacy).

‘I he konga ki mu‘a ‘o e ta‘u 1950 tupú, na‘e fokotu‘u ai ‘e he Pule‘anga National ‘a e ngaahi lao ke faka‘ai‘ai ‘a e kau nofo totongi ‘i he fale ‘a e pule‘angá ke fakatau (buy) honau ngaahi ‘apí pea ‘oatu mo ha pa‘anga tokoni ki he tafa‘aki fakangāue ki he langá ke ne tukuhifo ‘a e ngaahi totongi falé. Na‘e iku atu eni ki hano langa ‘a e ngaahi fale tu‘u ma‘opo ‘i he ngaahi ‘ēlia hangē ko Saute ‘Aokalani mo Porirua, ‘i he tafa‘aki fakatokelau ‘o Uelingatoní.

1970 tupú – 2000 tupú: Ngaahi liliu ki he laó mo e ngaahi fakalelei ki he māketí

‘I he 1974, na‘e fokotu‘u ai ‘a e The Housing Corporation of New Zealand, ‘o fakahoko mei ai ha ngaahi polōseki langa fale ‘i he feitu‘u ‘i loto-koló mo e ngaahi kalasi fo‘ou ‘o e falé hangē ha fale tu‘u fakapupungá.

Lolotonga ‘a e ta‘u 1990 tupú, na‘e fakatau atu ai ‘e he Pule‘anga National ha ngaahi fale ‘a e pule‘angá lolotonga hono fakangatangata pē ‘a e nofo totongí ki he fa‘ahinga ‘oku ‘atā ki he uelofeá, ‘a ia na‘e hilifaki ha totongi nofo ‘o e māketí kiate kinautolu (tāpuni ‘e he ngaahi pa‘anga tokoni ki he nofo‘angá).

‘I he 1999, na‘e toe fakafoki mai ai ‘e he Labour ‘a e totongi nofo ‘oku felāve‘i mo e pa‘anga hū maí, ‘o fakangatangata ai ‘a e totongi nofo ‘a e kau nofo totongí ki he 25% ‘o ‘enau pa‘anga hū maí.

‘I he 2001, na‘e fokotu‘u ai ‘a e Housing New Zealand Corporation ko e kautaha sīpinga tatau fakamuimui taha ‘o e kautaha fale ‘a e pule‘angá.

2018 – 2019: Fokotu‘u ‘a e Kāinga Ora

‘I he 2018, na‘e fokotu‘u ai ‘e he pule‘angá ‘a e Potungāue ki he Ngaahi Falé mo e Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u Koló (MHUD), ‘o fakataha‘i ki ai ‘a e ngaahi fatongia fekau‘aki mo e lao ki he ngaahi falé meí he Ministry of Business, Innovation & Employment, The Treasury, mo e Potungāue ‘o e Fakalakalaka Fakasōsialé Ministry of Social Development.

‘I he 2019 – Na‘e fakataha‘i ai ‘a e Housing New Zealand Corporation, HLC, mo e Kiwibuild ke fa‘u ‘a e Kāinga Ora – Homes and Communities pea fakalahi ai ‘a e ngaahi fatongiá ki hono:

• Mapule‘i ‘a e ngaahi ngāue ki he fale nofo‘anga ma‘á e kakaí
• Tataki ‘a e ngaahi polōseki ‘a e pule‘angá ki he langa fakalakalaka ‘i he koló
• ‘Oatu ‘a e tokoni fekaua‘ki mo e ma‘u ‘apí ki he fa‘ahinga toki fuofua fakatau ‘apí
• Fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ngāue tefito ‘a e pule‘angá ki he fale nofo‘angá

2024 – 2025: Toe fokotu‘utu‘u fo‘ou ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fakamu‘omu‘a ‘e he Kāinga Ora

Hili ‘a e Fili Falealea 2023 (2023 General Election), na‘e fokotu‘u ai ‘e he Pule‘anga ‘oku tataki ‘e he National ha fokotu‘utu‘u fo‘ou ki he Kāinga Ora ke tokanga taha ki he:

• Toe fakafo‘ou ‘a e ngaahi makatu‘uga ki he ‘atā atu ke ma‘u ha fale ‘a e pule‘angá.
• Fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi tō‘onga ta‘efaka‘apa‘apa ‘i he vaha‘a ‘o e kau nofo totongí.
• Fakatuai‘i ‘a e ngaahi langa fakalakalaka lalahí, ka e fakahanga e tokangá ki he ngaahi fengāue‘aki ‘a e pule‘angá mo e fakatāutahá.
• Ngaahi fakangatangata fekau‘aki mo hono fakasi‘isi‘i ‘a e fakamolé ke fakalelei‘i ‘aki ‘a e tu‘unga leva‘i lelei ‘o e me‘a fakapa‘angá.